با توجه به مساله ی تامین آب برای شستشو غالبا این گرمابه ها با فاصله ای قابل قبول از قناتها و چاهها ساخته می شدند؛ و اگر قرار بود که این سازه ها بالای قنات ها ساخته شود سسیستم بازیافت آب و انتقال فاضلاب را طوری طراحی می نمودند که هرزاب به مکانی دور دست هدایت شود. از این رو بر اساس گزارش های قدیمی و حتی ملاحظات پنجاه سال اخیر نشان داده که صدها متر دور تر از این گرمابه های عمومی بوی فاضلاب آب که ناشی از استفاده از سفیداب و گوگرد و زرنیخ در داخل حمام ها بوده به مشام می رسیده است. این انتقال هرزاب گرمابه ها به دور دست ترین حالت ممکن از سطح شهر و روستا و و مراکز اجتماعی به این دلیل بوده که فاضلاب ناشی از آن با آب قنات و چاه ها آمیخته نشود.
گاهی به نگاه به ساختارهای قدیمی این گرمابه‌ها و نحوه‌ی ساخت تون حمام برای ایجاد آب گرم، می‌توان فهمید که اندیشه‌ای بسط یافته پشت سازه‌های به یادگار مانده وجود دارد که می‌توانست بازدهی از ایجاد انرژی حرارتی در این فضاهای عمومی را افزایش دهد. مثلاً تون حمام‌های عمومی ساختاری داشت که بتواند رخت‌کن‌ها را گرم کند و مردمان بعد از استحمام با سردی و برودت در مرحله‌ی پوشیدن البسه‌شان روبرو نمی‌شدند.

ریشه‌های تاریخی معماری حمام و تکامل آن تا دوره عثمانی

برای درک کامل معماری در حمام ترکی، ضروری است که به پیشینه تاریخی آن و تأثیراتی که از تمدن‌های پیشین پذیرفته است، نگاهی بیندازیم. حمام‌های عثمانی یا ترکی، پدیده‌ای خلق‌الساعه نبودند، بلکه حاصل یک فرایند طولانی تکامل و اقتباس فرهنگی و فنی هستند.

تأثیر شگرف حمام‌های رومی (Thermae)

بدون شک، بزرگترین تأثیر بر ساختار و عملکرد حمام‌های عمومی در منطقه مدیترانه و خاور نزدیک، از جانب حمام‌های عظیم و باشکوه رومی، موسوم به “ترما” (Thermae)، بوده است. رومیان استادان مسلم مهندسی آب و سیستم‌های گرمایشی بودند. ویژگی‌های کلیدی حمام‌های رومی که بعدها در معماری در حمام ترکی نیز با تغییراتی تداوم یافت، عبارتند از:

• توالی فضایی: حمام‌های رومی معمولاً شامل یک توالی منطقی از فضاها با دماهای مختلف بودند: آپودیتریوم (Apodyterium) یا رختکن، فریجیداریوم (Frigidarium) یا حمام سرد، تپیداریوم (Tepidarium) یا حمام ولرم، و کالیداریوم (Caldarium) یا حمام گرم. این توالی به بدن اجازه می‌داد تا به تدریج با تغییرات دما سازگار شود.
• سیستم گرمایش از کف (هیپوکاست): رومیان سیستم گرمایش پیشرفته‌ای به نام هیپوکاست (Hypocaust) را ابداع کردند که در آن هوای گرم از یک کوره (Praefurnium) به زیر کف و داخل دیوارهای حمام هدایت می‌شد و باعث گرم شدن فضاها و آب می‌گردید. این سیستم، اساس سیستم گرمایش (کول‌خان) در حمام‌های ترکی شد.
• استفاده از گنبد و طاق: رومیان برای پوشش دهانه‌های بزرگ در فضاهای عمومی حمام، از گنبدها و طاق‌های بتنی و آجری استفاده می‌کردند که این تکنیک در معماری بیزانسی و سپس اسلامی و عثمانی ادامه یافت.
• اهمیت اجتماعی: حمام‌های رومی فقط مکانی برای شست‌وشو نبودند، بلکه مراکز مهمی برای تعاملات اجتماعی، ورزش، مطالعه و تجارت محسوب می‌شدند. این کارکرد اجتماعی نیز به حمام‌های اسلامی و ترکی منتقل شد.

اطلاعات بیشتر در مورد حمام‌های رومی را می‌توانید در ویکی‌پدیا بیابید.

تداوم سنت‌های حمام در امپراتوری بیزانس (روم شرقی)

پس از تقسیم امپراتوری روم، امپراتوری بیزانس (روم شرقی) با مرکزیت قسطنطنیه (استانبول امروزی)، بسیاری از سنت‌های رومی، از جمله سنت حمام‌سازی، را ادامه داد. اگرچه ممکن است مقیاس حمام‌های بیزانسی به عظمت برخی ترمای رومی نمی‌رسید، اما ساختار فضایی و سیستم گرمایش هیپوکاست همچنان مورد استفاده قرار می‌گرفت. حمام‌های بیزانسی به عنوان حلقه واسطی مهم، دانش و فنون حمام‌سازی رومی را به جهان اسلام و بعدها به عثمانیان منتقل کردند. بقایای حمام‌های بیزانسی در استانبول و دیگر نقاط امپراتوری، گواه این تداوم است و بر شکل‌گیری اولیه معماری در حمام ترکی تأثیر گذاشته است.

نقش فرهنگ اسلامی و الزامات دینی در تکامل حمام‌ها

با ظهور اسلام و گسترش آن، سنت حمام‌سازی با نیازها و ارزش‌های فرهنگی و دینی جدید تطبیق یافت. در فرهنگ اسلامی، طهارت و پاکیزگی اهمیت ویژه‌ای دارد و غسل (شست‌وشوی کامل بدن) یکی از الزامات دینی است. این تأکید بر پاکیزگی، ساخت و استفاده از حمام‌های عمومی (همام) را در سراسر جهان اسلام ترویج کرد. با این حال، تغییراتی نیز در ساختار و کارکرد حمام‌ها ایجاد شد:

• حذف استخر شنای بزرگ (Natatio): برخلاف حمام‌های رومی که گاهی استخرهای شنای بزرگی داشتند، در حمام‌های اسلامی به دلیل تأکید بر استفاده از آب جاری برای طهارت، این استخرها حذف یا بسیار کوچک شدند. تمرکز بیشتر بر روی شست‌وشو با آب جاری از شیرها و یا استفاده از خزینه‌های کوچک آب گرم و سرد بود.
• تفکیک جنسیتی: رعایت حریم و تفکیک جنسیتی یکی از الزامات مهم در فرهنگ اسلامی است. این امر منجر به ساخت حمام‌های جداگانه برای مردان و زنان، یا ایجاد حمام‌های زوجی (Çifte Hamam) با ورودی‌ها و فضاهای کاملاً مجزا برای هر دو جنس، یا تعیین ساعات استفاده متفاوت برای مردان و زنان در حمام‌های تک‌جنسیتی شد. این تفکیک، تأثیر مستقیمی بر پلان و معماری در حمام ترکی داشت.
• سادگی نسبی در پلان: اگرچه حمام‌های اسلامی و عثمانی می‌توانستند بسیار باشکوه باشند، اما پلان آن‌ها در مقایسه با پیچیدگی برخی ترمای رومی، معمولاً ساده‌تر و با تمرکز بر توالی سه‌بخشی اصلی (سردخانه، میان‌در، گرم‌خانه) بود.
• تزئینات اسلامی: به‌جای مجسمه‌ها و موزاییک‌های با نقوش انسانی رایج در حمام‌های رومی، در حمام‌های اسلامی از تزئینات هندسی، اسلیمی، کاشی‌کاری، گچ‌بری و خوشنویسی استفاده می‌شد.

بنابراین، معماری در حمام ترکی محصول نهایی یک فرایند طولانی است که در آن عناصر ساختاری و فنی رومی و بیزانسی با نیازها، ارزش‌ها و زیبایی‌شناسی فرهنگ اسلامی و سپس عثمانی در هم آمیخته و به شکلی منحصربه‌فرد تکامل یافته است.

عناصر و فضاهای کلیدی در ساختار یک حمام ترکی سنتی

معماری در حمام ترکی با یک سازماندهی فضایی مشخص و استاندارد شناخته می‌شود که بر اساس توالی دما و کارکرد طراحی شده است. درک این فضاها کلید فهم تجربه حضور در یک حمام سنتی است.

ورودی و جلوخان (Camekan / soğukluk): تالار پذیرش و تطبیق

اولین فضایی که فرد وارد آن می‌شود، جلوخان یا “جامه‌کن” (Camekan) است که معادل “سوئوکلوک” (Soğukluk) یا بخش سرد نیز نامیده می‌شود. این بخش معمولاً بزرگترین و باشکوه‌ترین فضای حمام است و نقش‌های متعددی دارد:

• رختکن: اصلی‌ترین کارکرد آن، محلی برای درآوردن لباس‌ها و آماده شدن برای ورود به بخش‌های گرم‌تر است. سکوهای بلند یا اتاقک‌های کوچکی (معمولاً چوبی) در اطراف این تالار برای استراحت و تعویض لباس وجود دارد.
• پذیرش و انتظار: محلی برای پرداخت ورودی، دریافت لنگ و وسایل لازم و منتظر ماندن.
• استراحت پس از حمام: پس از اتمام استحمام و خروج از بخش‌های گرم، افراد به جلوخان بازمی‌گشتند تا بدنشان به تدریج با دمای محیط بیرون سازگار شود، استراحت کنند، نوشیدنی بنوشند و معاشرت نمایند.
• ویژگی معماری: جلوخان معمولاً دارای یک سقف بلند، اغلب گنبدی‌شکل، با یک حوض و فواره کوچک در مرکز است که به تعدیل هوا و ایجاد فضایی مطبوع کمک می‌کند. نورگیرهایی در سقف یا گنبد، روشنایی فضا را تأمین می‌کنند. تزئینات این بخش، مانند کاشی‌کاری یا گچ‌بری، اغلب چشمگیر است تا در بدو ورود، تأثیر مثبتی بر مراجعه‌کنندگان بگذارد. معماری در حمام ترکی در این بخش، اهمیت ویژه‌ای به ایجاد حس استقبال و آرامش می‌دهد.

بخش میانی یا ولرم‌خانه (Ilıklık / Tepidarium): فضای گذار

پس از جلوخان و پیش از ورود به گرم‌خانه اصلی، فضای واسطه‌ای به نام “ایلی‌کلیک” (Ilıklık) یا ولرم‌خانه قرار دارد. این فضا که دمایی ملایم‌تر از گرم‌خانه و گرم‌تر از جلوخان دارد، نقش یک منطقه گذار و تطبیق تدریجی بدن با گرما را ایفا می‌کند.

• کارکرد تطبیقی: جلوگیری از ورود ناگهانی از فضای سرد به فضای بسیار گرم گرم‌خانه، که می‌تواند برای بدن شوک‌آور باشد.
• فضاهای خدماتی: گاهی سرویس‌های بهداشتی (دستشویی) و محل انجام برخی خدمات اولیه مانند تراشیدن موهای زائد در این بخش قرار می‌گرفتند.
• ویژگی معماری: ایلی‌کلیک معمولاً فضایی کوچک‌تر و با سقفی کوتاه‌تر از جلوخان است و ممکن است شامل چند طاقچه یا سکو برای نشستن باشد. نورپردازی آن نیز اغلب ملایم‌تر است. در برخی حمام‌های بزرگ، ایلی‌کلیک می‌تواند خود به چند بخش تقسیم شود. این فضا در معماری در حمام ترکی، نقش مهمی در تکمیل فرایند گرم شدن تدریجی بدن دارد.

گرم‌خانه (Hararet / Sıcaklık / Caldarium): قلب تپنده حمام

گرم‌خانه (به ترکی Hararet یا Sıcaklık) اصلی‌ترین و گرم‌ترین بخش حمام است، جایی که فرایند اصلی تعریق، شست‌وشو و ماساژ صورت می‌گیرد. این فضا مرکز فعالیت حمام و اوج تجربه حسی آن است.

• کارکرد اصلی: ایجاد گرما و بخار برای باز شدن منافذ پوست، تعریق، شست‌وشو و دریافت ماساژ.
• سکوی مرکزی (Göbektaşı): مشخص‌ترین عنصر در مرکز گرم‌خانه، یک سکوی بزرگ و مرتفع از جنس سنگ مرمر به نام “گوبک‌تاشی” (Göbektaşı به معنی سنگ ناف) است. این سکو که مستقیماً از زیر توسط هوای داغ سیستم هیپوکاست گرم می‌شود، محلی برای دراز کشیدن، تعریق و دریافت ماساژ و کیسه‌کشی است. دمای بالای این سنگ به شل شدن عضلات کمک می‌کند.
• حوضچه‌ها و شیرهای آب (Kurna): در اطراف گرم‌خانه و در فرورفتگی‌های دیوار (ایوانچه)، حوضچه‌های کوچک سنگی (کورنا) با شیرهای آب سرد و گرم تعبیه شده‌اند که افراد برای شست‌وشوی خود از آن‌ها استفاده می‌کنند.
• ویژگی معماری: گرم‌خانه معمولاً پلان هشت‌ضلعی یا مربع دارد و با یک گنبد مرکزی بزرگ پوشیده شده است. گنبد دارای تعداد زیادی نورگیر کوچک شیشه‌ای (که گاهی چشم فیل – Fil Gözü نامیده می‌شوند) است که نور را به شکلی پراکنده و ملایم به داخل هدایت می‌کنند و همزمان به خروج بخار اضافی کمک می‌نمایند. دمای بالا و رطوبت زیاد، مشخصه اصلی این فضاست. معماری در حمام ترکی در طراحی گرم‌خانه، اوج مهارت فنی و هنری خود را در کنترل گرما، رطوبت، نور و صدا به نمایش می‌گذارد.

خزینه‌ها و حوضچه‌های آب

علاوه بر کورناها، در برخی حمام‌های سنتی، به‌ویژه در بخش گرم‌خانه یا متصل به آن، ممکن بود خزینه‌های کوچکی با آب بسیار گرم یا سرد وجود داشته باشد که افراد می‌توانستند برای مدت کوتاهی در آن‌ها فرو روند. این خزینه‌ها یادآور استخرهای حمام‌های رومی هستند، اما معمولاً ابعاد بسیار کوچک‌تری دارند و تمرکز اصلی بر شست‌وشو با آب جاری از کورناهاست.

فضاهای خصوصی (Halvet): کنج‌های دنج

در گوشه‌های گرم‌خانه یا متصل به آن، معمولاً اتاقک‌های کوچک‌تری به نام “حلوت” (Halvet) وجود داشت. این فضاها که دمایی مشابه گرم‌خانه داشتند، امکان شست‌وشو و استحمام خصوصی‌تر را برای افراد یا گروه‌های کوچک فراهم می‌کردند. طراحی این فضاها در معماری در حمام ترکی، پاسخی به نیاز به درجاتی از حریم خصوصی در عین حفظ کارکرد عمومی حمام بود. هر حلوت معمولاً کورنای مخصوص به خود را داشت.

سیستم گرمایش (Külhan / Hypocaust): موتورخانه پنهان

در زیر گرم‌خانه و بخشی از ولرم‌خانه، فضایی به نام “کول‌خان” (Külhan) یا کوره قرار داشت که قلب سیستم گرمایشی حمام بود. در اینجا آتشی بزرگ با سوزاندن چوب یا مواد دیگر روشن می‌شد. دود و هوای داغ حاصل از این کوره، از طریق کانال‌هایی در زیر کف (سیستم هیپوکاست) و گاهی داخل دیوارها جریان می‌یافت و باعث گرم شدن کف، به‌ویژه سنگ گوبک‌تاشی، دیوارها و آب داخل مخازن می‌شد. یک دیگ بزرگ آب نیز معمولاً در بالای کوره قرار داشت تا آب گرم مورد نیاز کورناها را تأمین کند. طراحی و نگهداری این سیستم نیازمند دانش فنی بالایی بود و نقشی اساسی در عملکرد صحیح حمام داشت. درک معماری در حمام ترکی بدون توجه به این بخش زیربنایی و حیاتی کامل نیست.

این توالی فضایی سه‌بخشی (سرد، ولرم، گرم) به همراه فضاهای جانبی و سیستم گرمایش، ساختار استاندارد و کارآمدی را برای حمام‌های ترکی فراهم می‌آورد که قرن‌ها مورد استفاده قرار گرفته است.

ویژگی‌های شاخص ساختاری و مصالح در معماری حمام ترکی

معماری در حمام ترکی تنها در سازماندهی فضایی خلاصه نمی‌شود، بلکه ویژگی‌های ساختاری و انتخاب هوشمندانه مصالح نیز نقش مهمی در کارایی، دوام و زیبایی این بناها ایفا می‌کنند.

استفاده استادانه از گنبدها و طاق‌ها

یکی از بارزترین ویژگی‌های بصری و ساختاری معماری در حمام ترکی، استفاده گسترده از گنبدها و انواع طاق‌ها برای پوشش سقف فضاها، به‌ویژه جلوخان و گرم‌خانه است.

• پوشش دهانه‌های بزرگ: گنبدها راهکاری ایده‌آل برای پوشش دهانه‌های وسیع بدون نیاز به ستون‌های متعدد در وسط فضا بودند و حس وحدت و گشادگی را ایجاد می‌کردند.
• گردش هوا و بخار: شکل منحنی گنبد به گردش طبیعی هوای گرم و بخار به سمت بالا کمک می‌کرد. بخار اضافی می‌توانست از طریق نورگیرهای تعبیه‌شده در گنبد خارج شود.
• نورپردازی: همانطور که اشاره شد، تعداد زیادی نورگیر کوچک شیشه‌ای (معمولاً به شکل محدب یا ستاره‌ای) در سطح گنبد، به‌ویژه در گرم‌خانه، تعبیه می‌شد. این نورگیرها که اغلب “چشم فیل” (Fil Gözü) یا “جام‌خانه” نامیده می‌شوند، نور طبیعی را به شکلی ملایم و رؤیایی به داخل فضا می‌تاباندند و فضایی خاص ایجاد می‌کردند، ضمن اینکه از دید مستقیم به داخل جلوگیری می‌نمودند.
• آکوستیک: فرم گنبد همچنین بر ویژگی‌های صوتی فضا تأثیر می‌گذاشت و صداها را منعکس می‌کرد که بخشی از تجربه حسی حمام بود.
• انواع طاق: علاوه بر گنبد، از انواع طاق‌های گهواره‌ای، چهاربخش و … برای پوشش فضاهای کوچک‌تر مانند ایلی‌کلیک، حلوت‌ها و راهروها استفاده می‌شد.

مهارت در طراحی و اجرای این سازه‌های قوسی، یکی از نقاط قوت معماری در حمام ترکی محسوب می‌شود.

سنگ و مرمر: مصالح اصلی و نمادین

انتخاب مصالح در محیط گرم و مرطوب حمام اهمیت بسیاری داشت. سنگ و به‌ویژه مرمر، به دلایل متعددی، مصالح اصلی و نمادین در معماری در حمام ترکی بودند:

• مقاومت در برابر رطوبت: سنگ و مرمر مقاومت بسیار خوبی در برابر نفوذ آب و آسیب‌های ناشی از رطوبت مداوم دارند.
• قابلیت هدایت و نگهداری گرما: این مصالح به خوبی گرما را از سیستم هیپوکاست جذب و به تدریج به فضا منتقل می‌کردند و به حفظ دمای مطلوب کمک می‌نمودند. سنگ گوبک‌تاشی نمونه بارز این ویژگی است.
• دوام و استحکام: سنگ ماده‌ای بادوام و مقاوم در برابر سایش و استفاده مکرر است.
• قابلیت تمیز شدن: سطوح سنگی، به‌ویژه مرمر صیقلی، به راحتی تمیز و ضدعفونی می‌شوند که برای رعایت بهداشت در حمام ضروری بود.
• زیبایی و شکوه: مرمر با رنگ‌های متنوع و رگه‌های طبیعی خود، جلوه‌ای زیبا، لوکس و پاکیزه به فضا می‌بخشید. استفاده گسترده از مرمر در کف‌ها، دیوارها، سکوها، کورناها و گوبک‌تاشی، یکی از ویژگی‌های شاخص حمام‌های ترکی، به‌ویژه حمام‌های سلطنتی و اعیانی، است.

علاوه بر سنگ و مرمر، از آجر برای ساخت گنبدها، طاق‌ها و دیوارها (اغلب با پوشش سنگی یا گچی) و از ملات‌های مقاوم در برابر آب (مانند ساروج در دوره‌های قدیم‌تر) استفاده می‌شد.

سیستم پیچیده آبرسانی و دفع فاضلاب

عملکرد صحیح یک حمام به شدت به سیستم تأمین آب پاک و دفع مؤثر فاضلاب وابسته بود. معماری در حمام ترکی شامل طراحی دقیق این سیستم‌ها نیز می‌شد:

• تأمین آب: آب مورد نیاز حمام معمولاً از طریق قنات‌ها، چشمه‌ها یا آب‌انبارهای مجاور تأمین و توسط شبکه‌ای از لوله‌های سفالی یا سربی به مخازن آب سرد و گرم (که توسط کول‌خان گرم می‌شد) هدایت می‌گردید. سپس آب با فشار مناسب به شیرهای کورناها در سراسر حمام می‌رسید.
• دفع فاضلاب: شبکه‌ای از کانال‌های شیب‌دار در زیر کف حمام، آب‌های استفاده‌شده و فاضلاب را جمع‌آوری و به سمت چاه‌های جذبی یا سیستم فاضلاب شهری هدایت می‌کرد. طراحی دقیق شیب‌بندی کف برای جلوگیری از تجمع آب و هدایت آن به سمت مجاری فاضلاب، بسیار مهم بود.

پیچیدگی و کارایی این سیستم‌های تأسیساتی که اغلب پنهان از دید هستند، بخش مهمی از دانش فنی معماری در حمام ترکی را تشکیل می‌دهد.

نورپردازی طبیعی هدفمند از طریق جام‌خانه‌ها

همانطور که در بخش گنبدها اشاره شد، تأمین نور طبیعی بدون ایجاد دید مستقیم به داخل، یکی از چالش‌های طراحی حمام بود. راه‌حل هوشمندانه در معماری در حمام ترکی، استفاده از تعداد زیادی نورگیر کوچک شیشه‌ای (جام یا جام‌خانه) بود که در سطوح گنبدها و گاهی طاق‌ها تعبیه می‌شدند. این جام‌ها که اغلب از شیشه‌های ضخیم و رنگی یا مات ساخته می‌شدند:

• نور خورشید را به شکلی پراکنده و ملایم وارد فضا می‌کردند و از ایجاد سایه‌های تند جلوگیری می‌نمودند.
• فضایی آرامش‌بخش و تا حدی اسرارآمیز ایجاد می‌کردند.
• به دلیل اندازه کوچک و قرارگیری در ارتفاع، حریم خصوصی داخل حمام را حفظ می‌کردند.
• به تهویه و خروج بخار اضافی نیز کمک می‌نمودند.

این سیستم نورپردازی منحصربه‌فرد، یکی از ویژگی‌های نمادین و تأثیرگذار معماری در حمام ترکی است.

تزئینات و جنبه‌های هنری غنی در معماری حمام ترکی

فراتر از جنبه‌های ساختاری و عملکردی، معماری در حمام ترکی بستری برای نمایش انواع هنرها و تزئینات بود که به غنای بصری و فرهنگی این فضاها می‌افزود. سطح و نوع تزئینات بسته به اهمیت حمام (سلطنتی، عمومی، خصوصی) و دوره ساخت آن متفاوت بود.

کاشی‌کاری‌های نفیس، به‌ویژه کاشی‌های ایزنیک

کاشی‌کاری یکی از برجسته‌ترین هنرهای تزئینی در جهان اسلام و امپراتوری عثمانی بود و حمام‌ها نیز از این هنر بی‌بهره نبودند. به‌ویژه در دوره کلاسیک عثمانی (قرون ۱۵ تا ۱۷ میلادی)، استفاده از کاشی‌های لعاب‌دار با کیفیت بالا، معروف به کاشی‌های ایزنیک (İznik)، در تزئین دیوارهای حمام‌های مهم رواج داشت.

• نقوش: این کاشی‌ها اغلب با نقوش گیاهی (گل‌های لاله، میخک، رز)، طرح‌های هندسی پیچیده و گاهی کتیبه‌های خوشنویسی تزئین می‌شدند.
• رنگ‌ها: رنگ‌های درخشان و زنده‌ای مانند آبی لاجوردی، فیروزه‌ای، سبز و قرمز گوجه‌ای (معروف به قرمز ایزنیک) مشخصه این کاشی‌ها بود.
• کاربرد: کاشی‌کاری معمولاً در بخش‌هایی مانند جلوخان یا دیوارهای بالاتر از سطح پاشش آب در گرم‌خانه به کار می‌رفت تا هم زیبایی فضا را افزایش دهد و هم سطحی قابل شست‌وشو و مقاوم در برابر رطوبت ایجاد کند. نمونه‌های باشکوهی از این کاشی‌کاری‌ها را می‌توان در حمام‌های سلطنتی استانبول مشاهده کرد که جلوه‌ای بی‌نظیر به معماری در حمام ترکی می‌بخشند. اطلاعات بیشتر درباره کاشی ایزنیک.

هنر گچ‌بری‌ها و مقرنس‌کاری‌های ظریف

گچ‌بری یکی دیگر از تکنیک‌های تزئینی رایج در معماری در حمام ترکی بود، به‌ویژه در دوره‌های اولیه یا در حمام‌هایی که امکان استفاده از کاشی‌کاری گران‌قیمت وجود نداشت.

• مقرنس (Muqarnas): یکی از شاخص‌ترین عناصر تزئینی در معماری اسلامی، مقرنس‌کاری است که از آویزهای سه‌بعدی و طبقاتی تشکیل شده و معمولاً برای تزئین گوشواره‌ها (انتقال از پلان مربع به دایره گنبد)، سردرها و طاقچه‌ها به کار می‌رفت. مقرنس‌کاری‌های گچی یا سنگی، با ایجاد سایه‌روشن‌های زیبا، به غنای بصری فضا می‌افزودند.
• گچ‌بری‌های مسطح: نقوش برجسته یا کنده‌کاری‌شده روی گچ با طرح‌های هندسی، اسلیمی یا گیاهی نیز برای تزئین دیوارها، قاب‌ها و حاشیه‌ها استفاده می‌شد.

نقاشی‌های دیواری و سقفی (کمتر رایج)

اگرچه به اندازه کاشی‌کاری یا گچ‌بری فراگیر نبود، اما در برخی حمام‌های تاریخی، به‌ویژه حمام‌های خصوصی یا بخش‌هایی از حمام‌های عمومی که کمتر در معرض رطوبت مستقیم بودند (مانند جلوخان)، ممکن بود از نقاشی‌های دیواری یا سقفی نیز برای تزئین استفاده شود. این نقاشی‌ها می‌توانستند شامل مناظر طبیعی، نقوش انتزاعی یا حتی صحنه‌هایی از زندگی روزمره باشند. بقایای چنین نقاشی‌هایی در برخی حمام‌های مرمت‌شده یافت شده است.

خوشنویسی و کتیبه‌های تاریخی و مذهبی

خوشنویسی به عنوان عالی‌ترین هنر در تمدن اسلامی، جایگاه ویژه‌ای در تزئین بناهای مذهبی و عمومی، از جمله حمام‌ها، داشت.

• کتیبه‌ها: کتیبه‌هایی به خط‌های مختلف (مانند ثلث، نسخ، کوفی) شامل آیات قرآن، احادیث مرتبط با پاکیزگی، اشعار، نام بانی حمام، تاریخ ساخت یا تعمیر و وقف‌نامه‌ها بر روی سردر ورودی، داخل جلوخان یا بر روی سنگاب‌ها و کورناها حک یا کاشی‌کاری می‌شدند.
• اهمیت فرهنگی: این کتیبه‌ها نه تنها جنبه تزئینی داشتند، بلکه اطلاعات تاریخی ارزشمندی را ارائه می‌دادند و بر اهمیت معنوی و فرهنگی حمام در جامعه تأکید می‌کردند. حضور خوشنویسی، بُعد دیگری به غنای معماری در حمام ترکی می‌افزود.

ترکیب این عناصر تزئینی با ساختار معماری، فضایی را خلق می‌کرد که هم از نظر عملکردی کارآمد بود و هم از نظر بصری و حسی، تجربه‌ای غنی و به‌یادماندنی را برای استفاده‌کنندگان فراهم می‌آورد.

نقش محوری اجتماعی و فرهنگی حمام‌ها در امپراتوری عثمانی و بازتاب آن در معماری

معماری در حمام ترکی را نمی‌توان جدای از نقش چندوجهی این بناها در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم، به‌ویژه در دوران امپراتوری عثمانی، درک کرد. حمام‌ها بسیار بیشتر از مکانی برای نظافت بودند؛ آن‌ها نهادهایی اجتماعی با کارکردهای متنوع بودند.

حمام به مثابه قلب تپنده تعاملات اجتماعی

در جامعه‌ای که فضاهای عمومی برای گردهمایی، به‌ویژه برای زنان، محدود بود، حمام‌ها به مراکز مهمی برای تعاملات اجتماعی تبدیل شدند.

• محل ملاقات و گفتگو: افراد از طبقات مختلف اجتماعی در حمام گرد هم می‌آمدند، اخبار را رد و بدل می‌کردند، در مورد مسائل روزمره صحبت می‌کردند و روابط اجتماعی خود را تقویت می‌نمودند.
• فرصت‌های تجاری و آشنایی: گاهی معاملات تجاری کوچک در حمام شکل می‌گرفت و مادران در حمام‌های زنانه به دنبال یافتن عروس مناسب برای پسران خود بودند.
• فضایی برای آرامش و فراغت: حمام رفتن یک فعالیت تفریحی و راهی برای فرار از فشارهای زندگی روزمره و کسب آرامش بود. معماری در حمام ترکی با ایجاد فضاهای مطبوع و زیبا، به این جنبه از کارکرد حمام کمک می‌کرد.

میزبانی آیین‌ها و مراسم مهم زندگی

بسیاری از مراسم و آیین‌های مهم اجتماعی و خانوادگی در حمام‌ها برگزار می‌شد که نشان‌دهنده اهمیت فرهنگی این مکان‌ها بود:

• حمام عروس (Gelin Hamamı): یکی از مشهورترین مراسم، حمام عروس بود که چند روز قبل از عروسی برگزار می‌شد. این مراسم شامل جشن، پایکوبی، پذیرایی و آماده‌سازی عروس برای شب زفاف بود و فرصتی برای نمایش جهیزیه و گردهمایی زنان فامیل بود.
• حمام داماد (Damat Hamamı): مراسم مشابهی نیز برای داماد و دوستانش برگزار می‌شد.
• حمام نوزاد (Lohusa Hamamı): چهل روز پس از تولد نوزاد، مادر و نوزاد طی مراسم خاصی به حمام برده می‌شدند که جنبه تطهیر و جشن داشت.
• حمام سربازی: جوانانی که عازم خدمت سربازی بودند، طی مراسمی به حمام برده می‌شدند.

برگزاری این مراسم نیازمند فضاهای نسبتاً بزرگ و انعطاف‌پذیر، به‌ویژه در بخش جلوخان بود، که معماری در حمام ترکی این نیاز را در نظر می‌گرفت.

تفکیک جنسیتی و طراحی حمام‌های زوجی (Çifte Hamam)

همانطور که پیشتر اشاره شد، رعایت حریم و تفکیک جنسیتی در فرهنگ اسلامی و عثمانی اهمیت زیادی داشت. این اصل به دو شکل اصلی در معماری در حمام ترکی بازتاب یافت:

1. حمام‌های تک‌جنسیتی با ساعات متفاوت: حمام‌هایی که فقط یک مجموعه کامل از فضاها (جلوخان، ایلی‌کلیک، گرم‌خانه) را داشتند، ساعات یا روزهای مشخصی را به مردان و ساعات یا روزهای دیگری را به زنان اختصاص می‌دادند.
2. حمام‌های زوجی (Çifte Hamam): این نوع حمام‌ها که اغلب توسط سلاطین، وزرا یا افراد متمول ساخته می‌شدند، دارای دو بخش کاملاً قرینه یا مشابه، یکی برای مردان و دیگری برای زنان بودند. هر بخش ورودی، جلوخان، ایلی‌کلیک و گرم‌خانه مخصوص به خود را داشت و این دو بخش معمولاً توسط یک دیوار ضخیم از هم جدا می‌شدند. سیستم گرمایش (کول‌خان) ممکن بود برای هر دو بخش مشترک باشد. طراحی و ساخت حمام‌های زوجی، اوج توجه به نیازهای فرهنگی در معماری در حمام ترکی را نشان می‌دهد و نمونه‌های باشکوهی از آن‌ها مانند حمام خرم سلطان در استانبول باقی مانده است.

این پیوند عمیق میان کارکرد اجتماعی-فرهنگی و طراحی معماری، حمام‌های ترکی را به بناهایی فراتر از یک سازه صرف تبدیل کرده و به آن‌ها هویتی چندلایه بخشیده است.

جدول ۱: مقایسه فضاهای کلیدی در معماری حمام ترکی

سیستم گرمایش زیرزمینی: کوره (Külhan) و راز گرمای حمام

یکی از جنبه‌های فنی و کمتر دیده‌شده اما بنیادین در معماری در حمام ترکی، سیستم گرمایش کارآمد آن است که تداوم‌بخش سنت هیپوکاست رومی بود. عملکرد کل حمام به این سیستم وابسته بود.

نحوه عملکرد هوشمندانه سیستم گرمایش هیپوکاست

سیستم گرمایش حمام‌های ترکی بر پایه انتقال حرارت از طریق هوای داغ و دود حاصل از یک کوره مرکزی (کول‌خان) استوار بود:

1. کوره (Külhan): در پایین‌ترین سطح حمام، معمولاً در زیر گرم‌خانه، یک کوره بزرگ قرار داشت که در آن چوب یا سایر مواد سوختنی سوزانده می‌شد. فردی به نام “کول‌خانچی” مسئول روشن نگه داشتن دائمی این آتش بود.
2. کانال‌های زیرزمینی (Cehennemlik): دود و هوای بسیار داغ تولید شده در کوره، به جای خروج مستقیم از دودکش، ابتدا وارد شبکه‌ای از کانال‌ها و فضاهای خالی می‌شد که در زیر کف گرم‌خانه و بخشی از ولرم‌خانه تعبیه شده بود. این شبکه که گاهی “جهنم‌لیک” (Cehennemlik به معنی جای جهنمی) نامیده می‌شد، مانند رادیاتور عمل می‌کرد. کف حمام معمولاً بر روی ستون‌های کوتاه آجری یا سنگی بنا می‌شد تا این فضای خالی برای جریان هوای داغ ایجاد شود.
3. انتقال گرما: هوای داغ در حین عبور از این کانال‌ها، حرارت خود را به کف سنگی (به‌ویژه گوبک‌تاشی که مستقیماً بالای بخشی از این سیستم قرار داشت) و دیوارها منتقل می‌کرد و باعث گرم شدن آن‌ها می‌شد.
4. گرم کردن آب: یک یا چند دیگ بزرگ آب (معمولاً مسی) مستقیماً روی کوره یا در نزدیکی آن قرار داشتند تا آب سرد ورودی را برای استفاده در کورناها گرم کنند.
5. خروج دود: پس از عبور از شبکه زیرزمینی و انتقال بخش زیادی از حرارت، دود از طریق دودکش‌هایی که معمولاً در دیوارهای خارجی یا بخش‌های کمتر مورد استفاده حمام تعبیه می‌شدند، خارج می‌گردید.

این سیستم هوشمندانه امکان گرم کردن یکنواخت فضاهای بزرگ و حجم زیادی از آب را با استفاده از یک منبع حرارتی واحد فراهم می‌کرد و نمونه‌ای برجسته از مهندسی پایدار در معماری در حمام ترکی بود.

نقش حیاتی کوره در تأمین آب گرم و بخار مطبوع

کول‌خان نه تنها مسئول گرم کردن فضا بود، بلکه منبع اصلی آب گرم و بخار حمام نیز محسوب می‌شد:

• تأمین آب گرم: دیگ‌های آب گرم متصل به کوره، آب گرم لازم برای تمامی کورناهای حمام را تأمین می‌کردند. تنظیم دقیق میزان آتش برای رسیدن به دمای آب مطلوب، از وظایف کول‌خانچی بود.
• ایجاد بخار: گرمای شدید کف و دیوارها، به‌ویژه در گرم‌خانه، باعث تبخیر آبی می‌شد که توسط افراد روی سطوح داغ ریخته می‌شد و یا از طریق منافذ و رطوبت طبیعی فضا ایجاد می‌گردید. این بخار به باز شدن منافذ پوست و تعریق کمک می‌کرد. اگرچه حمام‌های ترکی به اندازه سونا بخار غلیظی نداشتند، اما سطح رطوبت و گرما برای تعریق و پاکسازی کافی بود.

کارکرد صحیح کول‌خان برای حفظ دمای مناسب آب و فضا و ایجاد بخار مطبوع، عنصری کلیدی در تجربه رضایت‌بخش حمام بود.

چالش‌های نگهداری و بهره‌برداری از سیستم گرمایش

نگهداری و بهره‌برداری از سیستم کول‌خان و هیپوکاست چالش‌های خاص خود را داشت:

• تأمین سوخت: نیاز دائمی به حجم زیادی از چوب یا سایر مواد سوختنی، یکی از هزینه‌های اصلی اداره حمام بود.
• نظافت کانال‌ها: کانال‌های زیرزمینی به مرور زمان با دوده و خاکستر مسدود می‌شدند و نیاز به پاکسازی دوره‌ای داشتند تا کارایی سیستم حفظ شود.
• کنترل دما: تنظیم دقیق آتش برای جلوگیری از گرم شدن بیش از حد یا سرد شدن فضا و آب، نیازمند مهارت و تجربه کول‌خانچی بود.
• تعمیر و نگهداری: تعمیر دیگ‌ها، لوله‌ها و ساختار هیپوکاست در صورت آسیب‌دیدگی، کاری تخصصی و پرهزینه بود.

با وجود این چالش‌ها، این سیستم گرمایشی برای قرن‌ها ستون فقرات عملکردی معماری در حمام ترکی باقی ماند.

سکوی مرکزی گرم‌خانه: گوبک‌تاشی (Göbektaşı)، کانون حرارت و آرامش

شاید نمادین‌ترین و مرکزی‌ترین عنصر در فضای داخلی و معماری در حمام ترکی، سکوی بزرگ و گرمی باشد که در قلب گرم‌خانه قرار دارد: گوبک‌تاشی.

کارکرد چندگانه و اهمیت محوری گوبک‌تاشی

گوبک‌تاشی (به معنی سنگ ناف یا سنگ مرکزی) یک سکوی بزرگ، معمولاً هشت‌ضلعی یا دایره‌ای شکل و کمی مرتفع‌تر از کف گرم‌خانه است که از سنگ مرمر یا سنگ‌های مقاوم دیگر ساخته شده است. این سکو کارکردهای متعددی دارد:

• کانون حرارت: گوبک‌تاشی مستقیماً روی داغ‌ترین بخش سیستم گرمایش زیرزمینی (هیپوکاست) قرار دارد و به همین دلیل، گرم‌ترین نقطه در کل حمام است.
• محل تعریق: افراد روی این سکوی گرم دراز می‌کشند تا گرمای شدید آن باعث باز شدن منافذ پوست و تعریق عمیق شود و سموم از بدن دفع گردد.
• محل ماساژ و کیسه‌کشی: دلاک‌ها (Tellak برای مردان و Natır برای زنان) خدمات ماساژ، کیسه‌کشی (لایه برداری پوست مرده با کیسه مخصوص) و شست‌وشو را معمولاً روی همین سکوی گوبک‌تاشی برای مشتریان انجام می‌دهند. سطح صاف و بزرگ آن فضای کافی برای این کار را فراهم می‌کند.
• نقطه کانونی فضا: از نظر بصری و عملکردی، گوبک‌تاشی نقطه مرکزی گرم‌خانه است که فعالیت‌ها حول آن سازماندهی می‌شوند.

اهمیت گوبک‌تاشی در تجربه حمام ترکی آن‌قدر زیاد است که تصور یک گرم‌خانه سنتی بدون آن دشوار است.

طراحی، ابعاد و مصالح گوبک‌تاشی

طراحی گوبک‌تاشی اگرچه در کلیات مشابه است، اما در جزئیات می‌تواند متفاوت باشد:

• شکل: اغلب هشت‌ضلعی است، اما اشکال دایره‌ای یا مربع نیز دیده می‌شود.
• ابعاد: اندازه آن بسته به ابعاد گرم‌خانه متغیر است، اما باید به اندازه‌ای بزرگ باشد که چندین نفر بتوانند همزمان روی آن دراز بکشند یا خدمات دریافت کنند.
• ارتفاع: معمولاً کمی بلندتر از کف گرم‌خانه است (مثلاً ۴۰-۵۰ سانتی‌متر) تا افراد به راحتی روی آن بنشینند یا دراز بکشند و دلاک‌ها بتوانند به راحتی کار کنند.
• مصالح: تقریباً همیشه از قطعات بزرگ سنگ مرمر سفید یا رنگی ساخته می‌شود که هم گرما را به خوبی نگه می‌دارد و هم سطحی صاف، بهداشتی و زیبا ایجاد می‌کند. گاهی ممکن است تزئینات ساده‌ای مانند شیارها یا نقوش هندسی روی سطح آن وجود داشته باشد.
• شیب ملایم: سطح گوبک‌تاشی ممکن است شیب بسیار ملایمی به سمت لبه‌ها داشته باشد تا آب اضافی به سمت مجاری کف هدایت شود.

دقت در انتخاب سنگ، پرداخت سطح و تناسب ابعاد گوبک‌تاشی با فضای گرم‌خانه، نشان‌دهنده توجه به جزئیات در معماری در حمام ترکی است.

نقش کلیدی گوبک‌تاشی در فرایند استحمام و دریافت ماساژ

گوبک‌تاشی مرحله اصلی و اوج فرایند پاکسازی و آرامش در حمام ترکی است:

1. شل شدن عضلات: گرمای نافذ سنگ به شل شدن عضلات منقبض و آماده‌سازی بدن برای ماساژ و کیسه‌کشی کمک می‌کند.
2. کیسه‌کشی: دلاک با استفاده از کیسه، لایه‌های مرده پوست را که در اثر گرما و بخار نرم شده‌اند، از روی بدن پاک می‌کند.
3. ماساژ کف و صابون: پس از کیسه‌کشی، دلاک با استفاده از کف غلیظ صابون (که معمولاً با ابزاری خاص تولید می‌شود) و تکنیک‌های ماساژ سنتی، بدن فرد را ماساژ داده و می‌شوید.
4. آبکشی نهایی: در نهایت، فرد برای آبکشی نهایی به سمت یکی از کورناها می‌رود.

کل این فرایند که بر روی گوبک‌تاشی یا در اطراف آن انجام می‌شود، هسته اصلی تجربه حمام ترکی را تشکیل می‌دهد و گوبک‌تاشی به عنوان صحنه اصلی این نمایش پاکیزگی و آرامش عمل می‌کند.

نمونه‌های برجسته و ماندگار معماری در حمام ترکی

امپراتوری عثمانی و پیش از آن، سلجوقیان، حمام‌های متعددی در سراسر قلمرو خود ساختند. بسیاری از این حمام‌ها، به‌ویژه در پایتخت‌ها و شهرهای بزرگ، شاهکارهایی از معماری در حمام ترکی محسوب می‌شوند. در اینجا به چند نمونه برجسته اشاره می‌کنیم:

حمام خرم سلطان (Haseki Hürrem Sultan Hamamı)، استانبول

این حمام یکی از مشهورترین و زیباترین حمام‌های استانبول است که به دستور خرم سلطان، همسر محبوب سلطان سلیمان قانونی، در قرن ۱۶ میلادی توسط معمار بزرگ عثمانی، معمار سینان، طراحی و ساخته شد.

• ویژگی شاخص: این یک حمام زوجی (Çifte Hamam) کلاسیک با دو بخش کاملاً مجزا و قرینه برای مردان و زنان است که در محور طولی کنار هم قرار گرفته‌اند.
• موقعیت: در مکانی بسیار مهم، بین مسجد ایاصوفیه و مسجد سلطان احمد (مسجد آبی) واقع شده است.
• معماری: دارای تمام عناصر کلاسیک معماری در حمام ترکی با کیفیت ساخت بسیار بالا، گنبدهای زیبا، جلوخان‌های باشکوه و گرم‌خانه‌هایی با گوبک‌تاشی‌های بزرگ است. این حمام به دقت مرمت شده و امروزه به عنوان یک حمام لوکس و مدرن فعالیت می‌کند و نمونه‌ای عالی از کار معمار سینان در زمینه طراحی حمام است.

حمام چمبرلیتاش (Çemberlitaş Hamamı)، استانبول

یکی دیگر از حمام‌های تاریخی و فعال استانبول که در نزدیکی بازار بزرگ قرار دارد. این حمام نیز در قرن ۱۶ میلادی به دستور نوربانو سلطان، همسر سلطان سلیم دوم و مادر سلطان مراد سوم، توسط معمار سینان ساخته شده است.

• ویژگی شاخص: این نیز یک حمام زوجی است، اما دو بخش زنانه و مردانه آن ورودی‌های جداگانه‌ای از دو خیابان مختلف دارند.
• معماری: دارای گنبدهای بزرگ و زیبا با تعداد زیادی نورگیر است. کتیبه‌های تاریخی و بخش‌هایی از ساختار اصلی آن حفظ شده است. گرم‌خانه آن با گوبک‌تاشی بزرگ و کورناهای مرمرین، نمونه‌ای کلاسیک از معماری در حمام ترکی دوره عثمانی است. فضای داخلی آن حس تاریخی و اصالت را به خوبی منتقل می‌کند.

حمام گالاتاسرای (Galatasaray Hamamı)، استانبول

این حمام تاریخی که در منطقه بی‌اوغلو استانبول واقع شده، یکی از قدیمی‌ترین حمام‌های شهر است که تاریخ ساخت اولیه آن به قرن ۱۵ میلادی بازمی‌گردد (گفته می‌شود به دستور سلطان بایزید دوم ساخته شده) و بعدها بازسازی شده است.

• ویژگی شاخص: این حمام اگرچه تاریخی است، اما بیشتر به خاطر ارتباطش با دبیرستان معتبر گالاتاسرای و فضای پرجنب‌وجوش اطرافش شناخته می‌شود.
• معماری: دارای ساختار کلاسیک حمام ترکی است، اما ممکن است به اندازه حمام‌های سلطنتی مانند خرم سلطان، تزئینات پرکاری نداشته باشد. با این حال، تجربه حمام در آن همچنان اصیل و سنتی است.

حمام‌های تاریخی در بورسا و ادیرنه

پیش از فتح استانبول، شهرهای بورسا و ادیرنه پایتخت‌های امپراتوری عثمانی بودند و حمام‌های تاریخی مهمی در این شهرها نیز وجود دارد که نمونه‌های اولیه‌تر و تکامل‌یافته معماری در حمام ترکی را نشان می‌دهند. حمام‌هایی مانند حمام اسکیشهر (Eskişehir Hamamı) در بورسا یا حمام سوکولو محمد پاشا (Sokullu Mehmet Paşa Hamamı) در ادیرنه، از نمونه‌های قابل توجه هستند.

مطالعه این نمونه‌های برجسته به درک بهتر سیر تکامل، ویژگی‌های منطقه‌ای و اوج شکوه معماری در حمام ترکی کمک می‌کند.

جدول ۲: نمونه‌های برجسته حمام‌های تاریخی و مشخصات آن‌ها

توجه: اطلاعات معمار و وضعیت کنونی ممکن است نیاز به بررسی دقیق‌تر داشته باشد.

چالش‌های پیچیده نگهداری و مرمت حمام‌های تاریخی

حفظ و نگهداری بناهای تاریخی مانند حمام‌های ترکی با چالش‌های متعددی روبروست که بقای این میراث ارزشمند معماری را تهدید می‌کند.

فرسودگی سازه‌ای و آسیب‌های ناشی از رطوبت مداوم

طبیعت کارکرد حمام، یعنی وجود دائمی گرما، رطوبت و بخار آب، به مرور زمان آسیب‌های جدی به ساختار بنا وارد می‌کند:

• نفوذ رطوبت: رطوبت می‌تواند به ملات‌ها، آجرها و حتی سنگ‌ها نفوذ کرده و باعث فرسایش، شوره زدن، رشد قارچ و کپک و تضعیف ساختاری شود.
• آسیب به گنبدها و طاق‌ها: نفوذ آب از طریق ترک‌های احتمالی در گنبدها و طاق‌ها می‌تواند به سازه آسیب رسانده و منجر به ریزش گچ‌بری‌ها یا حتی بخش‌هایی از خود سازه شود.
• فرسودگی سیستم تأسیسات: لوله‌های آب و کانال‌های فاضلاب و گرمایش قدیمی دچار خوردگی، گرفتگی یا نشتی می‌شوند که تعمیر آن‌ها دشوار و پرهزینه است.
• تأثیرات محیطی: آلودگی هوا، باران‌های اسیدی و تغییرات دمایی نیز به فرسایش مصالح بیرونی بنا کمک می‌کنند.

مقابله با این آسیب‌های مداوم، نیازمند پایش مستمر و انجام اقدامات پیشگیرانه و مرمتی است که خود چالش‌برانگیز است.

هزینه‌های سرسام‌آور مرمت اصولی

مرمت یک حمام تاریخی به صورت اصولی و با حفظ ارزش‌های معماری آن، فرایندی بسیار پرهزینه است:

• نیاز به تخصص: مرمت بناهای تاریخی نیازمند دانش تخصصی در زمینه معماری، تاریخ هنر، مهندسی سازه و شناخت مصالح و تکنیک‌های سنتی است. یافتن استادکاران ماهر در این زمینه‌ها دشوار است.
• مصالح جایگزین: یافتن یا تولید مصالحی مشابه مصالح اصلی (مانند سنگ‌های خاص، آجرهای دست‌ساز، کاشی‌های سنتی) می‌تواند گران و زمان‌بر باشد.
• مداخلات سازه‌ای: در صورت وجود مشکلات جدی سازه‌ای، نیاز به مداخلات پیچیده و پرهزینه‌ای برای تقویت بنا وجود دارد.
• پژوهش و مستندنگاری: پیش از هرگونه اقدام مرمتی، نیاز به مطالعات دقیق تاریخی، آسیب‌شناسی و تهیه طرح‌های مرمتی است که خود هزینه‌بر است.

تأمین بودجه لازم برای این مرمت‌های گسترده، یکی از بزرگترین موانع در راه حفظ بسیاری از حمام‌های تاریخی است.

چالش تغییر کاربری و حفظ اصالت معماری

بسیاری از حمام‌های تاریخی دیگر کارکرد اصلی خود را از دست داده‌اند و برای بقا، نیاز به تغییر کاربری دارند. این تغییر کاربری می‌تواند به شکل‌های مختلفی مانند تبدیل به رستوران، گالری هنری، موزه، فروشگاه یا حتی مجتمع مسکونی صورت گیرد. اما این فرایند با چالش حفظ اصالت بنا همراه است:

• تخریب عناصر داخلی: برای تطبیق فضا با کاربری جدید، ممکن است نیاز به حذف یا تغییر عناصر اصلی معماری در حمام ترکی مانند گوبک‌تاشی، کورناها یا تقسیم‌بندی‌های داخلی باشد که به هویت بنا آسیب می‌زند.
• الحاقات نامناسب: افزودن سازه‌ها یا عناصر جدید که با سبک و مصالح بنای اصلی همخوانی ندارند، می‌تواند به یکپارچگی بصری و تاریخی آن لطمه بزند.
• از دست رفتن کارکرد اصلی: اگرچه تغییر کاربری می‌تواند به حفظ کالبد بنا کمک کند، اما کارکرد و معنای اصلی آن به عنوان یک حمام از دست می‌رود.

یافتن تعادل میان نیازهای کاربری جدید و حفظ حداکثری اصالت معماری و فضایی حمام، یکی از دغدغه‌های اصلی در پروژه‌های مرمت و احیا است. بهترین حالت، مرمت حمام و بازگرداندن آن به کارکرد اصلی خود (مانند حمام خرم سلطان) یا کاربری نزدیک به آن (مانند اسپا) است، اما این امر همیشه امکان‌پذیر یا اقتصادی نیست.

تأثیر ماندگار معماری در حمام ترکی بر طراحی اسپا و حمام‌های مدرن

با وجود کاهش تعداد حمام‌های سنتی فعال، اصول و عناصر معماری در حمام ترکی همچنان منبع الهام مهمی برای طراحی فضاهای اسپا، مراکز سلامتی و حتی حمام‌های خصوصی لوکس در سراسر جهان است.

الهام از توالی فضایی و سازماندهی منطقی

توالی سه‌بخشی حمام ترکی (سرد، ولرم، گرم) که امکان تطبیق تدریجی بدن با دماهای مختلف را فراهم می‌کند، یک اصل طراحی کارآمد و منطقی است که در بسیاری از اسپاهای مدرن نیز رعایت می‌شود. ایجاد یک مسیر حرارتی (Thermal Journey) با فضاهایی با دما و رطوبت متفاوت (مانند سونا خشک، اتاق بخار، استخر آب سرد، اتاق استراحت) مستقیماً از این الگوی سنتی الهام گرفته شده است.

بازآفرینی عناصر کلیدی: گنبد، مرمر و گوبک‌تاشی

بسیاری از طراحان اسپا و حمام‌های مدرن تلاش می‌کنند تا با استفاده از عناصر نمادین معماری در حمام ترکی، فضایی با حس و حال مشابه ایجاد کنند:

• گنبد و نورگیر: استفاده از سقف‌های گنبدی‌شکل یا قوس‌دار با نورگیرهای کوچک (طبیعی یا مصنوعی) برای ایجاد فضایی آرامش‌بخش و خاص.
• مرمر و سنگ: استفاده گسترده از سنگ مرمر یا سنگ‌های طبیعی دیگر در کف، دیوارها و سکوها برای ایجاد حسی از پاکیزگی، لوکس بودن و تداوم سنت.
• گوبک‌تاشی مدرن: طراحی سکوهای گرم مرکزی (گاهی با گرمایش الکتریکی) در اتاق‌های بخار یا فضاهای مشابه که کارکرد گوبک‌تاشی سنتی را تداعی می‌کنند.
• کورناهای مدرن: استفاده از شیرآلات و حوضچه‌های سنگی با طراحی مدرن که یادآور کورناهای سنتی هستند.

تلفیق سنت و مدرنیته در تزئینات و مصالح

در طراحی داخلی اسپاهای الهام‌گرفته از حمام ترکی، اغلب تلفیقی از عناصر سنتی و مدرن دیده می‌شود:

• کاشی‌کاری: استفاده از کاشی‌های با طرح‌های هندسی یا اسلیمی مدرن شده.
• رنگ و بافت: به‌کارگیری پالت‌های رنگی آرامش‌بخش و بافت‌های طبیعی مانند چوب و سنگ.
• نورپردازی: استفاده از نورپردازی ملایم و غیرمستقیم برای تقویت حس آرامش و رمزآلودگی فضا.

این الهامات نشان می‌دهد که اصول طراحی و زیبایی‌شناسی معماری در حمام ترکی، با وجود گذشت قرن‌ها، همچنان جذابیت و کارایی خود را حفظ کرده و می‌تواند با نیازها و سلیقه‌های دنیای مدرن تطبیق یابد.